گشتی در نخستین چاپخانه خاورمیانه - مجله سایه

به گزارش گروه رسانه های خبرنگاران، سال 1636 میلادی، خلیفه ای به نام خاچاطور گساراتسی، نخستین چاپخانه ایران و خاورمیانه را در دیر آمنا پر گیچ مقدس بنا نهاد؛ جایی که ما آن را به نام کلیسای وانک می شناسیم.

پایِ اصطلاحِ معنادارِ اهل کتاب هم که در میان نباشد، اینکه مجسمه بزرگ خاچاطور گساراتسی، بنیان گذار نخستین چاپخانه حروف چینی ایران و خاورمیانه، جلویِ در ورودی دیر آمنا پر گیچ مقدس قرار داده شده، به خوبی گویای پیوندِ عمیقِ کتاب و کلیساست.

او آنجا وسطِ یک حوض آب ایستاده و درحالی که دستش را به کتاب های چاپ شده در دستگاه چاپی که هرگز آن را ندید، تکیه داده، نظاره گر یک قالب حروف چینی کوچک است و رد نگاهش، تا درهایِ باز کلیسای وانک امتداد پیدا می نماید.

گوشه سمت چپِ حیاطِ کلیسا، کنار بنای یادبود نسل کشی ارامنه و پشت یک تک درختِ توت، نرده های سفیدی که کنار آن عبارات چاپخانه و ورود بازدیدکنندگان ممنوع نوشته شده، به چشم می خورد.

باز کردنِ در سخت نیست. چاپگران، مشغول چاپ اند و صدای دستگاهِ ملخی، آن قدر زیاد است که باید آن را خاموش کرد و بعد، سلام و کلام از سر گرفت.

مسئول چاپخانه، خودش را هراچ در آوانسیان معرفی می نماید و به خبرنگار ایسنا می گوید: 27 سال است که در این چاپخانه چهارصدساله کار می کنم.

مؤلف کتاب کلیسای وانک، تاریخچه چاپخانه کلیسا را این گونه شرح می دهد: بنای اولین چاپخانه ایران توسط خاچاطور وارتاپد گساراتسی، روحانی قوم پرور و ادب دوست ارمنی، ما بین سال های 1636 تا 1637 در محوطه این کلیسا قرار گرفت.

قبل از این تاریخ، در ایران و در تبریز، چاپ سنگی رواج داشت اما این چاپخانه به سبک حروف چینی کار می کرد و از این نظر در ایران و خاورمیانه نظیر نداشت.

در کتاب های ما نوشته شده که آن موقع یک نفر کاغذ درست می کرد، یک نفر مرکب می ساخت، یک نفر حروف را چاپ می کرد و خلاصه، صفر تا صد کار چاپ همین جا انجام می شد، ضمن اینکه دستگاه ها هم همه با دست ساخته شده بودند.

اولین کتابی که در چاپخانه کلیسا چاپ شد، زبورِ حضرت داوود بود، به سالِ 1638 میلادی. جالب است که در حال حاضر کپیِ این کتاب در موزه کلیسای وانک نگهداری می گردد و اصل آن از موزه ای در انگلستان سر درآورده است!

خواست خلیفه خاچاطور این بود که چاپخانه ای مجهز با توان بالا داشته باشد، به همین دلیل سال 1639 یکی از شاگردان خود به نام خلیفه هوانس را به ایتالیا فرستاد تا او دانشِ لازم را کسب کند و سپس به جلفا برگردد.

در این زمان، انحصار چاپ از دست کلیسای کاتولیک، خارج و به همت پروتستان ها عمومی شده بود. به همین دلیل خلیفه هوانس چندین سال در هلند مسکن کرد و بعد از آشنایی با اصول چاپ مدرن، با یک دستگاه چاپ به کلیسای وانک برگشت اما وقتی خبر مرگ خلیفه خاچاطور را شنید، ضربه روحی سنگینی خورد؛ آن قدر سنگین، که سالیان سال دستگاه جدید او بلااستفاده ماند چون بعضی از ارامنه نیز با چاپ کتاب که نشانه ای از تجدد بود مخالفت داشتند.

از سر این مخالفت بود یا به خاطر چیزهای دیگر، چاپخانه وانک یک بار آتش گرفت و سوخت و بنای فعلی چاپخانه مربوط به سال 1930 میلادی است.

ناگفته نماند که خلیفه هوانس زمانی به کار چاپ برگشت و سال 1647، یک کتاب تقویم هم به چاپ رساند اما به دلیل مخالفت هایی که گفته شد، دل آزرده چاپخانه را تعطیل کرد و دست آخر هم طی یک خیانت، به قتل رسید.

چاپخانه بعد از فوت خلیفه هوانس تا سال 1687 به مدت چهل سال فعالیتی نداشت تا اینکه خلیفه استپانوس دستگاه چاپ او را به کار انداخت و درباره همان مسائل موردبحث ارامنه، کتاب هایی را چاپ کرد.

سپس بار دیگر چاپخانه تعطیل شد. در سال 1844 مانوک هوردانیان، یک دستگاه چاپ به چاپخانه اهدا کرد و طبق روایات نقل شده به دلیل نبود نیروی متخصص و کاردان از آن استفاده ای نشد.

سال 1862 به همت کشیش یغیازاریان، چاپخانه کار خود را از سر گرفت و تقویمی به زبان ارمنی در سال 1863 توسط آن منتشر شد. سال 1904 هم برای چاپخانه سال خوبی بود چون هوسپ تومانیان یک دستگاه چاپ جدید به آن اهدا کرد؛ دستگاهی که با نیروی انسانی به حرکت درمی آمد و به یاری صنعتگران ارمنی پس از چند سال برقی شد.

سال 1987 ویکتوریا شهبازیان (ماردیروسیان) به نام و یاد فرزندش امیل یک دستگاه چاپ کاملاً اتوماتیک به چاپخانه اهدا کرد و سرکیس ماتین نیز به نام و یاد خواهرش کارتارینه در ماردیروسیان یک دستگاه برش جدید به آن بخشید. در حال حاضر این چاپخانه با همین دستگاه ها کار می نماید و فصلنامه جلفای جدید و کتاب های دعا به زبان ارمنی منتشر می نماید اما امیدوارم که با توجه به اهمیت این چاپخانه، هر چه زودتر به دستگاه های مدرن تری مجهز گردد.

لئون هم، سال های سال مسئول چاپخانه و موزه کلیسا بود و در این مدت کتاب های زیادی به قلم او چاپ شد. در آوانسیان، با یادکردی از لئون میناسیان به سخنانش انتها می دهد و مرا تا موزه برای ملاقات با سومین دستگاه چاپ ایران همراهی می نماید؛ دستگاهی سیاه رنگ که روی آن نقوش حیواناتی مثل مار و عقاب دیده می گردد و از دور نیز، به اسب می ماند.

راهنمای موزه شرح می دهد که سازنده انگلیسیِ دستگاه، با تکیه بر فرهنگ خود، از نماد عقاب برای تزیین این دستگاه استفاده نموده اما مار، نشانه ای از عصای اعجازآمیز حضرت موسی (ع) است.

او می گوید: همه دستگاه هایِ چاپ استفاده شده در این چاپخانه، حتی آنها که در آتش سوزی طعمه حریق شده اند، در کلیسا موجود است اما تنها سومین دستگاه چاپ وارد شده به ایران که ساخته سال 1841 میلادی است و ظاهر بهتری دارد، در موزه کلیسا به نمایش گذاشته شده است.

در آوانسیان، دعوت می نماید از موزه تازه ساز مردم شناسی جلفا هم بازدید کنم و بعد از دیدن همه خرده فرهنگ های زیبای ارامنه، جلوی قابی شیشه ای که در آن فقط بخشی از یک دیوار قدیمی دیده می گردد، می ایستد و می گوید: ساختمان این موزه همان ساختمان قدیم چاپخانه کلیساست، به همین خاطر بخشی از دیواره آن که حفظ شده در معرض دید عموم قرار داده اند.

منبع : ایسنا

بازگشت به صفحه رسانه ها