قدیمی ترین تماشاخانه های تهران ، از ساخت هتل 400 اتاقه تا نبض کُند تئاتر - مجله سایه

به گزارش گروه فرهنگی خبرنگاران، از این دالان استوانه ای یا به تعبیری دایره ای و گرد و سنگی ـ آجری تو در تو میانه مرکز شهر تهران در چهار راه ولیعصر به قلب تپنده تا مهمترین مرکز نمایشی تئاتر تهران نام می دهند. از اولین بار هایی که به این مکان رفتم خاطرم است که در دالان های تو در توی آن گم می شدم و هر بخشی از آن برایم جالب و عجیب بود.

نقل می گردد که سال ها پیش اینجا تفرجگاهی برای مردمی با خاطرات زیاد از حضور در کافه ها تا قدم زدن بر سنگ فرش ها و حتی تماشای سیرک بوده است هر چند هنوز هم چنین پاتوقی برای علاقه مندان محسوب می گردد و محدود به تئاتر دوست ها نیست. منتها این روز ها شاهد رکود عجیب و سکوت زیادی در آن هستیم که بیشتر وقتی روی سکوی سنگی و خاکستری جلوی تئاتر شهر که می نشینم آن را درک میکنم.

دیگر هنرمندان اندکی به دلیل شیوع کرونا اینجا رفت و آمد می کنند. فقط برخی پرسنل تئاتر شهر گه گاه می آیند، مردم عادی، چون سالمندان یا جوانانی که جویای کار هستند روی این سکو ها می نشینند یا تنها برای عبور و مرور رفتن به مترو، ولی عصر یا هر مکان دیگری در این اطراف از سنگ فرش ها عبور می کنند.

برخی دستفروش ها هنوز با زرنگی فعال هستند و به فروش تخمه، آجیل، چای و کیک یا لباس و چیز های دیگر می پردازند در ماه مبارک رمضان که همین اندازه هم دیگر حضوری ندارند تنها شب ها رفت و آمدی را در این اطراف بیشتر می بینیم. اما این مکان سنگی که سالهاست اینجا پا برجا مانده و حرف های زیادی هم برای گفتن از دیده ها و شنیده هایش دارد چه قدمتی دارد؟

شاید خالی از لطف نباشد که بدانید ابتدا قرار بوده سرمایه گذاران خارجی یک هتل 400 اتاقه برای توریست ها و خارجی ها در مکان تئاتر شهر بسازند، اما زمانی که کلنگ ساخت آن در سال 1346 زده می گردد، در محل کافه شهرداری که آن روز ها بدین نام آنجا معروف بود، یک تئاتر اجرا می گردد و قرعه به نام ساخت یک تماشاخانه در این مکان می افتد.

در آن دوره چهارراه ولیعصر، چهار راه پهلوی نام داشت که سپس به چهار راه مصدق و بعد از آن ولیعصر (عج) تغییر نام داد و کسی چه می دانست که این مکان همان بزرگترین مجموعه نمایشی تئاتر ایران خواهد شد که این روز ها سوت و کور شده و حتی مدیریتش تصمیم دارد که به فعالیت های آن لاین در این مجموعه دست بزند آیا دیگر زمان فعالیت های نمایشی حضوری به سر رسیده است یا این یک اتفاق موقت است؟

* از طراحی ساخت تئاتر شهر تا مدیریت مجموعه

طراحی این تماشاخانه با مهندس علی سردار افخمی از شاگردان هوشنگ سیحون (الهام گرفته از برج طغرل) بود، ساخت آن 5 سال (هفتم بهمن 1351) به طول انجامید که به دلیل معماری زیبا و دالان های نمایشی خوش ساخت جزو میراث فرهنگی کشور به حساب می آید. مکان تئاتر شهر در قلب چهارراه ولیعصر (عج) تقاطع انقلاب و، ولی عصر (عج)، مجاور پارک دانشجو است. از ابتدا این مجموعه با حمایت دولت فعالیت خود را آغاز کرد و طی 5 دهه فعالیتش اتفاقات زیادی را هم رقم زده و هم شاهدش بوده است.

مساحت تئاتر شهر 3 هزار متر مربع و زیربنایش 5600 مترمربع است و قطر تقریبی آن 34 متر و ارتفاعش 15 متر است. اداره تئاتر شهر پس از انقلاب اسلامی بر عهده وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی گذاشته شده و پیش از انقلاب دست جشن هنر شیراز و سپس رادیو و تلویزیون ملی ایران بوده است.

ترکیب کاشی ها از معماری دوره ایلخانیان و ستون های تخت جمشید و ساختمان مدور و خیمه گونه که یادآور تکیه دولت، نخستین تماشاخانه بزرگ ایران است. هر چند نوع دایره ای تئاتر شهر تکیب معماری یونان و روم قدیم را دارد. در گذشته تئاتر شهر دارای یک تماشاخانه اصلی و تالارچهارسوبود، اما اکنون سالن های دیگر قشقایی، سایه و کارگاه نمایش (پلاتو اجرای کنونی) نیز بدان اضافه شده است.

*نحوه کاشی کاری بنا

اصغر کاشی تراش اصفهانی سال 1388 مطرح کرده بود: سال 1349 از شهر های مختلف هنرمندان کاشی کار برای دریافت پروژه کاشی کاری تئاترشهر به تهران آمدند و به دلیل اینکه پدر من کاشی کاری کاخ گلستان را انجام داده بود و با کار او آشنا بودند این پروژه به من محول شد. سپس با ویکتور بابایان، رئیس شرکت ساختمانی مقاطع کاری به ساز نو، فرزند مهندس بابایان که بانک ملی شعبه سبزه میدان را ساخته بود قرارداد بستم که اتفاقا کاشی کاری آنجا نیز به عهده پدر من بوده است. طرح اصلی کاشی کاری توسط امیرعلی سردار افخمی به من داده شد و در کارگاه عباس نحوی پور در تهران قالب ریزی و ساخته می شد و با اختیار عملی که به من داده شده بود کار را آغاز کردم. نام نقش هایی که برای کاشی کاری تئاتر شهر استفاده شد، هشت ضلعی، اسبر و پا باریک بود.

* مدیران تئاتر شهر

نخستین مدیر مجموعه تئاتر شهر شهرزاد مهدوی بود که از سوی فرح غفاری رئیس این دفتر انتخاب شده بود، اما به دلیل فقر اطلاعات تاریخی درباره تئاتر، پریسا مقتدی هنرمند تئاتر که اکنون هم مدیر تماشاخانه سنگلج است به عنوان مدیر مجموعه معرفی گشت. پس از او نیز دکتر علی رفیعی هنرمند پیشکسوت تئاتر مدیر مجموعه شد که تحصیلاتش را در فرانسه گذرانده بود، او فعالیت هایی برای اگوستیک کردن صوت تئاتر شهر انجام داد و پس از انقلاب هم تا سال 1359 این مجموعه مدیری نداشت تا اینکه در این سال شورای انقلاب قانونی بر زیرمجموعه ارشاد رفتن تئاتر شهر تصویب کرد.

عبداله انوار، مهندس حجت، محمدرضا آل محمد، قدیمی و دانش، مجید جعفری، حسین پاکدل، مجید شریف خدایی از مدیران و سرپرست این مجموعه بودند. در این مدت یک مرتبه تئاتر شهر بازسازی شد و مرکز هنر های نمایشی برای نظارت از این مجموعه در نظر گرفته شد، اما پس ازآن مدیریت تئاتر شهر مدتی شورایی شد و این شورا متشکل از حسین پارسایی، ایرج راد، آتیلا پسیانی و فرهاد مهندس پور بودند. سایر مدیران این مجموعه در دهه هشتاد شامل شهریار رشیدپور، حسین رازی، سیدصادق موسوی، جواد افشین، مهرداد رایانی مخصوص، محمد حیدری که در دوره او تئاتر شهر مدتی تحت بازسازی قرار گرفت و پس از آن نیز در دوره قادر آشنا به عنوان رئیس مرکز هنر های نمایشی، اتابک نادری مدیر تئاتر شهر شد که مدت کوتاهی پس از آن استعفا کرد، تا خرداد 1390 این مجموعه تحت مدیریت پرسا مقتدی و سپس مهدی شفیعی و، پیمان شریعتی، در دوره مدیریت شهرام کرمی در تئاتر کشور و در نهایت نیز سعید اسدی قرار گرفته است.

*معرفی تالار های مختلف تئاتر شهر

تماشاخانه اصلی تئاتر شهر بزرگترین و قدیمی ترین تماشاخانه این مجموعه با گنجایش نزدیک به ششصد تماشاگر است. صحنه دارای 16 متر عمق و 14 متر عرض است که مناسب اجرا های پر پرسوناژ با امکانات ماشینری ویژه است. نخستین نمایشی که در این مجموعه اجرا شد، باغ آلبالوی چخوف بود که در این نمایش داریوش فرهنگ، سوسن تسلیمی، مهدی هاشمی، فهمیه راستکار و پرویز پورحسینی ایفای نقش می کردند. تماشاخانه چهارسو در سال 1354 و به همت کارگردان صاحب سبک کشورمان، آربی آوانسیان و با ظرفیت 120 تماشاگر ساخته شد. تالار قشقایی تا قبل از سال 1359 برای تمرین گروه های نمایشی محسوب می شد، اما پس از آن سال یک تماشاخانه مجزا شد و دلیل نام این تماشاخانه شهید حسین قشقایی از کارگردانان جوان تئاتر بود که در جریان انقلاب به شهادت رسید.

سالن سایه در تاریخ 1377 همزمان با بیستمین سالگرد انقلاب اسلامی و برگزاری هفدهمین جشنواره تئاتر شهر با اجرای نمایش نیلوفر آبی به کارگردانی حمید امجد افتتاح شد و کارگاه نمایش نیز در سال 83 با نظارت آتیلا پسیابی و اجرای نمایش زمین صفر رسما فعالیت خود را برای اجرا های تجربی آغاز کرد. مجموعه تئاتر شهر دارای یک کتابخانه و مرکز اسناد نیز هست که مکتوبات مربوط به هنر تئاتر ارز کتاب تا پوستر و بروشور و مجلات ایران را نگه داری می کند و پذیرای دانشجویان و هنرمندان نیز هست. علاوه بر همه این ها کافه تریای تئاتر شهر نیز در داخل لابی سالن اصلی و کافه تریای چهارسو فعال است و گا ها پیش می آید نمایش هایی نیز در این کافه به اجرا بفرایند.

سالهاست که مجموعه تئاتر بازوی اصلی اجرای نمایش های جشنواره بین المللی فجر تا کارگاه های این جشنواره، جشنواره تئاتر عروسکی و سایر جشنواره ها محسوب می گردد.

علی نصیریان در دهه 80 در نمایش پنجره ها نوشته و کار فرهاد آییش در تئاتر شهر (1385) بازی کرد. وی از آغاز ورودش به تئاتر همواره بازیگری در تئاتر را لازمه کارش دانسته و در دهه 90 نیز در پنج نمایش حضور پر رنگ و قابل تأملی داشت. آخرین بازی علی نصریان در نمایش اعتراف کار شهاب حسینی در تئاتر شهر (1396) بود.

سایر هنرمندان نام آوازه ایرانی نیز یکی از افتخاراتشان روی صحنه رفتن در تئاتر شهر بوده از داود رشیدی و فرهاد اییش تا علی نصیریان، شهاب حسینی، اکبر زنجانپور و ...

*تغییر و تحولات تئاتر شهر

در طول این پنج دهه اتفاقات زیادی در این مجموعه رخ داده است از ساخت و ساز سالن های نمایشی بیشتر تا بازسازی چند باره سالن ها و اصلاح شرایط سالن اصلی تئاتر شهر در سال گذشته و تعطیلی چند ماهه این مجموعه گرفته تا بازسازی ابراهه ها و کانال ها، سیستم های برق و سن گردون مجموعه، شرایط صوتی و آکوستیک سالن ها و در نهایت نیز تفاوت در اجرا های نمایشی در این مجموعه را می توان نام برد.

در دوره های زیادی شاهد بودیم که نمایش های با کیفیت و خوبی در سال هایی در این سالن ها اجرا می رفتند، بزرگان تئاتری ما از علی نصیریان تا دیگر بزرگانمان در این سالن ها خاک صحنه خوردند، خیلی از این افراد از این سالن ها معروف شدند و نام و آوازه کسب کردند، نمایش های مطرح زیادی از خارجی تا ایرانی در این سالن ها گل کردند و مردم زیادی را پشت درب های خود در انتظار نگه داشتند، اما در این اثنا و این شرایط دیگر شاهد چنین نمایش هایی نیستیم خیلی از تئاتری ها این روز ها اعتقاد دارند که تنو رتئاتر شهر دیگر مثل گذشته ها روشن نیست هر چند هنوز هم قلب تپنده تئاتر ما محسوب می گردد.

درست است که این روز ها شاهد تاسیس تماشاخانه های خصوصی کوچک و بزرگ زیادی هستیم، اما این را نباید فراموش کنیم که خواستگاه تئاتر ما به کجا باز می گردد و این سالن ها هر چند که دولتی هستند، اما نباید که فروع خود را از دست بدهند و به لحاظ کیفی می بایست کیفیت خود را حفظ کنند و هر روز هم تماشاگر بیشتری را به سمت خود بکشانند نه اینکه تنها زمان جشنواره ها شاهد این باشیم که تنو رتئاتر در تئاتر شهر روشن باشد یا اینکه فقط سالن اصلی نمایش با کیفیت به صحنه ببرد.

سه ماه است که به دلیل تعطیلی تالار های نمایشی برای جلوگیری از ویروس کرونا تئاتر شهر نیز خاموش شده و هنرمندان و خیلی از علاقه مندان به تئاتر منتظر بازگشایی این فضا هستند امیدواریم پس از بازگشایی مجموعه تئاتر شهر شاهد به روز رسانی فعالیت ها پس از چند ماه تا رعایت مسائل بهداشتی و ضدعفونی فضا باشیم تا مردم نیز کم کم برای حضور خود به سالن ها اعتماد لازم را داشته باشند.

*سایر چالش های مجموعه تئاتر شهر

به استثنای مسائلی که درباره مجموعه تئاتر شهر و کم فروغی این مجموعه در این مقاله مطرح شد می توانیم سایر مسائلی که سالهاست این مجموعه به صورت پیرامونی نیز با آن درگیر است اشاره کنیم از جمله دست فروش های اطراف تئاتر شهر که سالهاست معضلی برای این مجموعه شده اند، اما هنوز هم با شهرداری به توافقی در این زمینه رسیده نشده است سالهاست در این عرصه خبرنگاران به کمک مجموعه آمده اند، اما به دلیل مسائل معیشتی این قشر از مردم مسئله ای حل نشده و گا ها شاهد هستیم که ماه ها این مسئله حل می گردد و دستفروش ها به مکان دیگری منتقل می شوند، اما دور مرتبه این اتفاق تکرار می گردد.

سایر مسائل نیز تاثیر پذیری مجموعه به دلیل اتفاقات سیاسی یا مسائل دیگر از جمله گئده های افراد با گروه های مختلف از معتادان تا سایر اقشار که حضورشان برای خانواده ها را در قلب مجموعه تئاتر شهر ناامن می کند که همه بر فرایند تئاتر تأثیر گذار است، هر چند شاهد هستیم که در این سال ها ماموران نیروی انتظامی تلاش زیادی برای امنیت بخشی مجموعه انجام می دهند، اما باز هم به دلیل بی در و پیکر بودن فضای تئاتر شهر شاهد ناامنی و مسائلی هستیم از جمله اینکه همین یکی دو سال اخیر دزدیدن دستگیره ها تا سایر بخش های تئاتر شهر از سوی عده ای اجرا شده بود یا در برخی موقعیت های حساس و سیاسی این مکان دستخوش مسائلی می گردد که سالهاست طرح محصور شدن فضای اطراف تئاتر شهر داده شده و رسانه ها نیز تلاش زیادی کرده اند، اما هنوز اتفاقی در این زمینه نیافتاده است.

گویا سال ها قبل این مجموعه دارای حصار بوده که بعد از مدتی برداشته شده است. محمد بهرامی مدیر روابط عمومی قدیم تئاتر شهر در جایی گفته بود: برداشته شدن دیوار حصار تئاتر شهر علاوه بر این که پای افراد ولگرد را به حریم این مجموعه باز کرد، باعث سوخته شدن در بزرگ تئاتر شهر نیز شد چرا که یک عده زمستان ها آنجا آتش روشن می کردند. بنای تئاتر شهر به گونه ای است که نمی توان آن را تغییر داد، تنها باید تجهیزات و امکانات آن را بازسازی کرد.